SłowniczekWarsztat kulturowy
Antropologia kulturowa, etnologia i etnografia to dyscypliny nauk społecznych zajmujące się szeroko rozumianą organizacją kultury, czyli materialnym i niematerialnym dorobkiem społeczeństw. W potocznym ujęciu wszystkie trzy nazwy bywają stosowane zamiennie. Każda z nich ma jednak inny zakres, a każda z dyscyplin – własny cel poznawczy.

Różnice między antropologią kulturową, etnologią i etnografią są wyraźne, ale w praktyce dyscypliny te przenikają się i wynikają jedna z drugiej, dlatego łatwo o pomyłkę. Unikniemy jej, jeśli zapamiętamy uproszczone definicje:

  • Etnografia – bada i opisuje kulturę jednej grupy społecznej, np. narodu czy plemienia.
  • Etnologia – uogólnia i porównuje informacje etnograficzne o kulturach różnych grup społecznych, aby je scharakteryzować oraz wskazać istniejące między nimi różnice i podobieństwa.
  • Antropologia kulturowa – jako nadrzędna dyscyplina nauk społecznych o kulturze człowieka – wykorzystuje wyniki badań etnograficznych i etnologicznych do holistycznego (całościowego) opisu społeczeństw lub poszczególnych zjawisk społeczno-kulturowych.

Przyjrzyjmy się bliżej każdemu z tych pojęć.

Etnografia

Nazwa „etnografia” powstała z połączenia greckich słów „éthnos” (lud, plemię, naród) i „gráphō” (piszę). Pojęcie to ma kilka definicji, lecz w nawiązaniu do greckiego rodowodu przyjmuje się, że etnografia służy opisywaniu kultury pojedynczej grupy społecznej (często własnej): narodu, plemienia, grupy etnicznej albo regionalnej. Mianem etnografii określa się również stosowane przez tę dyscyplinę metody badawcze: badania terenowe (np. obserwację uczestniczącą, wywiad etnograficzny) oraz dokumentowanie i opisywanie uzyskanych danych, poprzedzające właściwą interpretację etnologiczną.

Etnograf dogłębnie bada obyczaje i zwyczaje człowieka w specyficznych realiach społecznych, etnicznych, historycznych, geograficznych i innych. Opisuje obrzędy, wierzenia, przesądy, ubiór, tańce, pieśni, muzykę, zabawy, sztukę, zdobnictwo, rzemiosło, mowę, pismo, gotowanie i jedzenie oraz rozmaite inne praktyki, które składają się na lokalny styl życia. Następnie przedstawia zebrane fakty w formie monografii, filmu dokumentalnego albo innego opracowania, które zawiera zazwyczaj wszechstronny, przekrojowy opis egzystencji i kultury danej grupy.

Warto wiedzieć, że wyróżnia się także etnografię w formie amatorskiego ludoznawstwa. Mowa tu o sytuacjach, gdy przytaczaniu informacji o kulturze społeczności nie towarzyszy naukowe dokumentowanie i analizowanie. Z taką postacią etnografii można nierzadko spotkać się w materiałach dziennikarskich albo blogowych.

Etnologia

O ile etnografia zajmuje się szczegółowym opisem kulturowym konkretnej grupy społecznej, o tyle etnologia syntetyzuje wnioski etnograficzne, by dokonać naukowej klasyfikacji kultur, a także porównania międzykulturowego.

Za twórcę terminu „etnologia” uchodzi Adam František Kollár, słowacki prawnik, radca cesarski, historyk i etnolog. Według stworzonej przez niego definicji, zawartej w dziele „Historiae jurisque publici regni Ungariae amoenitates” (1783 r.), etnologia to „nauka o narodach i ludach, to studium uczonych ludzi, którzy badają pochodzenie, języki, zwyczaje i instytucje różnych narodów, a wreszcie ojczyznę i starożytne siedziby, aby móc lepiej sądzić narody i ludy w ich czasach”. Podwaliny pod nowoczesną myśl antropologiczną położył również szwajcarski teolog i antropolog Alexandre César Chavannes, który przyjrzał się zagadnieniu etnologii na łamach pracy „Anthropologie ou science générale de l’homme…” (1788 r.). W obu jednak przypadkach XVIII-wieczne definicje i spostrzeżenia na temat etnologii są tyleż słuszne, co – jak na obecne potrzeby – zbyt wąskie i nieco już przedawnione.

Współczesna etnologia bada określone systemy kulturowe w relatywnie szerokich kontekstach społecznych, historycznych, przyrodniczych i innych. Pozwala to etnologom określić reguły rządzące strukturą, funkcjonowaniem, zmiennością i uwarunkowaniami kultur. Na podstawie danych etnograficznych etnolog określa charakterystykę kulturową danej grupy społecznej. Porównuje także informacje o ludziach bądź zjawiskach kulturowych z różnych części kraju, regionu, kontynentu czy świata (zasadniczo etnologia chętniej zajmuje się małymi społecznościami lokalnymi), aby wykazać istniejące między nimi podobieństwa i odrębności. Efekty dociekań etnologicznych są niezbędną podstawą dla późniejszej refleksji antropologicznej.

Antropologia kulturowa

Antropologia kulturowa (społeczna, społeczno-kulturowa) to dyscyplina naukowa, która – mówiąc najprościej – w możliwie szerokim zakresie wyjaśnia, co to znaczy być człowiekiem i co czyni nas ludźmi. Zgodnie z encyklopedyczną definicją „antropologia kulturowa bada organizację kultury, rządzące nią prawa, znaczenie i funkcje jej poszczególnych elementów, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur, w celu konstruowania ogólnej teorii kultury i zrozumienia specyfiki konkretnych kultur zarówno obcych, jak i własnej”.

W centrum zainteresowania antropologii kulturowej znajduje się zatem istota egzystencji ludzi i społeczeństw, ukształtowana przez kulturę we wszystkich jej przejawach, takich jak obyczaje, zwyczaje, wzorce zachowań, przekonania, praktyki, hierarchie wartości, struktury władzy, język, wierzenia, idee, technologie, ekonomie czy inne aspekty organizacji społecznej i poznawczej.

Antropologia kultury bada, jak ludzie żyją w rozmaitych miejscach, czym się różnią, jak rozumieją i kształtują otaczający świat oraz jakie relacje tworzą, stosując się do norm kulturowych – lokalnych, globalnych bądź specyficznych dla danej grupy (np. subkultury). Nauka ta sięga do wielu dziedzin: historii, archeologii, socjologii, psychologii, językoznawstwa, religioznawstwa, filozofii etc. Antropolodzy słuchają także głosów ludzi, aby dostrzec, zrozumieć oraz przedstawić różnice i podobieństwa między poszczególnymi osobami, grupami lub społeczeństwami – w czasie i przestrzeni.

Etnografia, etnologia i antropologia kulturowa sprzyjają refleksji nad różnorodnością świata, wzmacniają szacunek do drugiego człowieka i pomagają zrozumieć jego odmienną perspektywę.

Źródła

Książki i źródła internetowe:

Słowniki i encyklopedie: