SŁOWEM WSTĘPU
W rdzennych wierzeniach z regionu Mezoameryki symbolami boskiej siły są kakao i krew. Dawniej te dwie darzone największą czcią materie zawsze towarzyszyły obrzędom sakralno-magicznym, uzasadniając ich makabryczny charakter.
Kakao i krew w mezoamerykańskiej mitologii
Tradycyjne wierzenia rdzennych ludów z regionu Mezoameryki – Olmeków, Majów, Azteków, Tolteków, Zapoteków, Misteków i in. – są silnie zakotwiczone w naturze. Przez wieki podstawą lokalnej gospodarki były kakao i kukurydza, toteż właśnie one stanowią integralny składnik miejscowej kultury duchowej. Według mezoamerykańskich mitów kosmogenicznych i antropogenicznych ludzie zrodzili się z kukurydzy (i kakao), bogowie – z krwi i kakao, a axis mundi Wszechświata stanowi kakaowiec, czyli najważniejsza roślina tych terenów, uważana za „Drzewo Świata” („Pierwsze Drzewo”) oraz łącznik pomiędzy krainami bogów, duchów i ludzi.
Dar i odkupienie winy Pierzastego Węża
Wspólnym mianownikiem różnych mezoamerykańskich mitów jest kakao. Trzyczęściowy majański kodeks Popol Vuh (Księga Rady Narodu K’iche) podaje dwie wersje legendarnej antropogenezy. Wedle jednej ludzie powstali z kukurydzy i kakao, natomiast inna głosi, że zostali oni stworzeni z kukurydzy przez boginię babcię Xmucane, a potem obdarowani kakao przez Pierzastego Węża – boskiego współtwórcę Wszechświata (Majowie z Jukatanu mówili na niego Kukulkan, Majowie z Gwatemali – Q’uq’umatz lub Tohil, a Aztekowie – Quetzalcoatl). Inni bogowie mieli potępić Pierzastego Węża za ten czyn, dlatego – aby odkupić jego winę, podziękować, symbolicznie oddać otrzymaną cząstkę boskości i wybłagać łaskę w wielu sprawach – ludzie powinni składać kakao w ofierze. Wierzono, że w szczególnych intencjach ofiara musi być znaczniejsza, obejmując zarówno kakao, jak i krew – dwie materie, które razem stanowiły ucieleśnienie bogów i święte źródło ich mocy.
Modły skąpane w kakaowej krwi
Majowie i Aztekowie mieli w ciągu roku dziesiątki okazji do kultywowania tradycji duchowych. Ich codzienne życie toczyło się zgodnie z kalendarzami słonecznymi i rytualnymi. Każdego miesiąca przypadały kolejne święta religijne (łącznie 18), a w międzyczasie odbywały się uroczystości świeckie oraz inne wydarzenia, czasami zwoływane przez króla ad hoc. Zasadniczym ceremoniom towarzyszyły skropione krwią kakaowe modły, wznoszone ku czci Pierzastego Węża, bogów słońca i wojny (Huitzilopochtli), deszczu (Tlaloc u Azteków, Chaac u Majów), łowiectwa i rybołówstwa (Opochtli), kukurydzy (Centeotl; miał się zrodzić z krwi innych bóstw, spływającej na strąki kakaowca) oraz innych bóstw, gigantów, mistycznych zwierząt i nadprzyrodzonych istot mezoamerykańskiego panteonu.
Ek Chuah – boski patron kakao
U Majów hucznym wydarzeniem było doroczne święto boga Ek Chuah – patrona kakao i kupców, któremu składano w ofierze pióra, kadzidła, ziarna kakao i krew poświęconego psa albo innego zwierzęcia.
Makabryczne krwawe rytuały z kakao
Podczas najważniejszych rangą świąt i wydarzeń Majowie i Aztekowie nierzadko składali w ofierze ludzi – a z biegiem czasu tylko bardziej rozsmakowali się w tym brutalnym procederze. Przerażającego sadyzmu owych zwyczajów dowodzą dokumenty historyczne, starożytne kalendarze, dzieła sztuki, wspomnienia konkwistadorów. W Kodeksie Madryckim, jednej z trzech zachowanych ksiąg Majów, w dosadnych szczegółach opisano zasady przeprowadzania krwawych ceremonii i rytuałów wróżbiarskich. Zgodnie z intencją kierowaną do bogów kapłan musi skropić kakao krwią upuszczoną odpowiednio z płatków uszu, języka, nosa, pośladków, penisa lub innej części ciała. Przykładowo, dla usankcjonowania modlitwy o płodność konieczna była krew z penisa – a czasem również odcięty fragment tego narządu. To zresztą i tak jeszcze dość niewielkie poświęcenie. Kolejne strony Kodeksu radzą, jak ofiarom wycinać serca i gotować ludzi, aby dym unoszący się znad wielkiego gara uleciał z najważniejszymi prośbami wprost do bogów.
Seryjni mordercy rytualni z Templo Mayor
Świadkiem makabrycznych mezoamerykańskich obrzędów był hiszpański konkwistador Hernán Cortés. Po przybyciu do Tenochtitlán, stolicy Azteków, wielokrotnie obserwował on krwawe praktyki lokalnej ludności. Pewnego razu uczestniczył w ceremonii ku czci boga Quetzalcoatla, podczas której azteccy kapłani rozcinali klatki piersiowe ofiar ostrymi jak brzytwa, obsydianowymi nożami, wyrywali ich wciąż bijące serca i składali je na ołtarzu, a martwych nieszczęśników zrzucali na pożarcie zwierzętom z wysokich schodów piramidy Templo Mayor, otoczonej przez dwie wieże z ludzkich czaszek. Szokujące relacje konkwistadorów o krwawych ceremoniach Azteków i Majów są miejscami przesadzone. Ubarwiali oni wydarzenia i zawyżali liczbę rytualnych ofiar, aby zyskać mocny powód do chrystianizacji i podboju polityczno-gospodarczego najechanych ziem. Pamięć historyczna, wyłaniająca się z mezoamerykańskich przekazów ustnych i pisemnych, oraz odkrywane przez archeologów i antropologów niezliczone zabytkowe artefakty dowodzą jednak, że w mrocznych opowieściach kryje się spore ziarnko prawdy. W 2015 i 2018 r. badacze odkryli w ruinach Templo Mayor aż 1789 kości dzieci, nastolatków i dorosłych, wieże z czaszek i inne dowody na seryjne morderstwa rytualne.
Boskie ofiary (nie tylko) z dzieci
Majowie i Aztekowie składali w ofierze jeńców wojennych, przestępców, ale też samobójczych ochotników, a nawet własne żony i dzieci. Wybór „chętnego” oraz rodzaj stosowanych wobec niego świętych tortur nie był przypadkowy, a podyktowany specyfiką ceremonii, która mogła się odnosić do pór roku, pogody, mitów, wydarzeń historycznych lub bieżących potrzeb. Przykładowo, podczas obchodów ku czci boga słońca (Quetzalcoatl) i boga deszczu (Tlaloc) w miesiącu Etzalcualiztli (od 13 maja do 1 czerwca) ofiarę topiono i wyrywano jej serce, z kolei w trakcie wielkiego święta na cześć bóstw deszczu, płodności i rolnictwa w miesiącu Tepeihuitl (od 30 września do 19 października) składano ofiary z dzieci i dwóch szlachetnych kobiet, ofiary obdzierano ze skóry i wyrywano im serca, a uroczystości wieńczył rytualny kanibalizm. Przedtem wybrańcy byli starannie przygotowywani. Pod koniec 40-dniowych zabiegów ubierano ich w odświętne stroje, podawano im smaczne jedzenie i napoje, po czym informowano o nadchodzącej śmierci. Nie zawsze jednak okazywano tyle dobroci. Niektóre źródła donoszą, że dzieci były przed śmiercią torturowane, aby płakały i wytwarzały jak najwięcej łez, symbolizujących prośbę do boga deszczu o opady.
Szczegółowa lista mezoamerykańskich świąt i ofiar znajduje się w zabytkowych majańskich i azteckich kodeksach, innych zabytkach piśmiennictwa oraz źródłach naukowych i eksperckich. Ich przypuszczalnie kompletny i wiarygodny spis można też znaleźć w sekcji kalendarza tutaj. Aby uzyskać zweryfikowane, dodatkowe informacje zamów spersonalizowany research.
Odurzające kakao
Ofiary krwawych rytuałów czuły dumę, bo rola „głównego bohatera” ceremonii była wielkim przywilejem. Zarazem, na myśl o niewyobrażalnym bólu i cierpieniu, poświęceni wybrańcy niewątpliwie zmagali się z obezwładniającym strachem. Jak go przezwyciężano? Tu do gry wchodziło kakao – samo lub wzbogacone dodatkami odurzającymi. Kapłani serwowali m.in. napój cacahua-xochitl z kakao i grzybów psylocybinowych o działaniu halucynogennym lub napój itzpacalatl z kakao i wody, którą uprzednio myto okrwawione noże rytualne. Tak przyrządzony kakaowy eliksir pobudzał krążenie i zarazem uspokajał, dawał poczucie szczęścia i odwagi, „otwierał serce” i pogrążał w transie, dzięki któremu częściowo nieświadoma ofiara była gotowa z odpowiednią dawką entuzjazmu wykonać rytualny taniec, dać się pokroić, a nawet zjeść.
Zgubna wiara
Krwawe ceremonie o znaczeniu duchowym i magicznym były w cywilizacjach Mezoameryki powszechnie praktykowane. Ofiary składano przez cały rok – co miesiąc na kolejne święto religijne ku czci bogów, a w międzyczasie z innych okazji: aby poświęcić budowle albo podjęte decyzje, odpędzić głód, suszę, choroby i inne niedole. Przykładem były wydarzenia z 1499 r., kiedy to Aztekowie ukończyli budowę akweduktu, doprowadzającego wodę do stolicy, Tenochtitlán. Kapłani odprawili wówczas krwawy rytuał, składając w ofierze dzieci, aby bogowie pobłogosławili budowlę. Niestety rok później miasto zostało zalane i Aztekowie odprawili kolejne rytuały, aby przebłagać rzekomo rozgniewanych bogów. Podobne praktyki pochłonęły na przestrzeni dziejów tysiące istnień.
Kakaowe remedium na koniec świata
Zarówno wielkie marzenia, jak i lęk przed niepowodzeniami, klęskami i kresem życia skłaniały ludy Mezoameryki do intensyfikacji praktyk sakralnych. W obliczu nadziei bądź ryzyka ludzie pragnęli nawiązać silniejszą więź z bóstwami, zyskać ich łaskę. Ponieważ wierzono, że bogowie zostali zrodzeni z kakao i krwi, tym właśnie ich „karmiono”, aby dodać im mocy egzystencjalnej i je przebłagać. Z tą samą myślą Aztekowie składali ludzkie serca, krew i kakao bogu słońca – byli przekonani, że jeżeli Huitzilopochtli, który prowadzi nieustanną walkę z ciemnością, przestanie poruszać się po niebie, nastanie koniec świata. W Mezoameryce obrzędy ofiarne bezpośrednio łączono zatem z kwestią przetrwania ludzkości. Znaczniejsze datki miały zapewniać większą przychylność bogów. Najwyższym hołdem dla sił nadprzyrodzonych, podziękowaniem dla nich za dar życia i prośbą o pomyślność była zaś ofiara z człowieka.
Za pan brat z rdzennymi bogami
Rozpoczęta przez konkwistadorów chrystianizacja Mezoameryki położyła kres krwawym rytuałom. Nie oznacza to jednak, że ludzie wyrzekli się rdzennej wiary i związanej z nią obyczajowości. W meksykańskim stanie Chiapas ceremonialne kakao jako ofiarę dla bogów przyrządzano jeszcze w latach 80. XX w. Antropolog Joel Palka z Uniwersytetu Illinois w Chicago zauważył, że ludzie lubili tę tradycję – i zakładali, że podoba się ona także ich starym bogom. Obecnie podobne ceremonie, a także bardziej skomercjalizowane festiwale z rytualnymi tańcami i smakołykami organizuje się w celu zachowania mezoamerykańskiej tożsamości kulturowej.
RESEARCH.LAB
Zdjęcia z domeny publicznej
Wikimedia Commons
Oglądaj i bezpłatnie pobieraj na użytek osobisty lub redakcyjny zdjęcia i ilustracje mezoamerykańskich krwawych rytuałów z domeny publicznej.
Licencje: PDM/CC
RESEARCH.LAB
Food of the Gods: Cure for Humanity? A Cultural History of the Medicinal and Ritual Use of Chocolate
Dillinger Teresa L., Barriga Patricia, Escárcega Sylvia, Jimenez Martha, Lowe Diana Salazar, Grivetti Louis E.
Obszerny artykuł naukowy omawia historię kulturową medycznego i rytualnego użycia kakao, wzmiankując właściwości lecznicze kakao (odnośniki do badań), a także jego etymologię, znaczenie magiczne i utylitarne.
Bezpłatny dostęp • Artykuł naukowy • HTML / PDF • Język angielski • Opcja tłumaczenia za pomocą narzędzi przeglądarki
RESEARCH.LAB
Mesoamerican Ethnobotany: How Indigenous Intellectuals Extracted from the Natural Environment to Heal and Create
Rebecca Duran-Perez
Esej etnobotaniczy na temat wykorzystania w Mezoameryce substancji pochodzenia naturalnego w medycynie, rytuałach i codziennym użytku.
Bezpłatny dostęp • Esej naukowy • PDF • Język angielski • Plik edytowalny (opcja zaznaczania, kopiowania, tłumaczenia za pomocą narzędzi przeglądarki)
RESEARCH.LAB
Human sacrifice and divine nourishment in Mesoamerica: the iconography of cacao on the Pacific Coast of Guatemala
Oswaldo Chinchilla Mazariegos
Artykuł omawia symbolikę ofiarną kakao na wybrzeżu Pacyfiku w Gwatemali, na podstawie danych etnograficznych oraz analizy ikonografii (ceramika, rzeźby) z okresu klasycznego i piśmiennictwa z epoki kolonialnej.
Dostęp płatny/instytucjonalny • Artykuł naukowy z czasopisma • PDF • Język angielski
RESEARCH.LAB
Death and Chocolate: The Significance of Cacao Offerings in Ancient Maya Tombs and Caches at Copan, Honduras
Cameron L. McNeil
Rozdział książki „Pre-Columbian Foodways” omawia rytuały pogrzebowe starożytnych Majów, charakter i symbolikę obrzędów, żywność ceremonialną oraz związki kakao z majańskimi koncepcjami życia i śmierci.
Dostęp płatny/instytucjonalny • Rozdział książki • PDF • Język angielski • Bogata bibliografia z odnośnikami do powiązanych tematycznie publikacji (dostępne online/cytowanie)
RESEARCH.LAB
Life, Death and Chocolate in Mesoamerica: The Aztecs and the Maya; Where did the Ritual Use of Cacao Originate?
Caroline Seawright
Ilustrowany esej z podstawowymi informacjami na temat rytualnego wykorzystania kakao w Mezoameryce.
Bezpłatny dostęp • Esej • PDF • Język angielski • Plik edytowalny (opcja zaznaczania, kopiowania, tłumaczenia za pomocą narzędzi przeglądarki)
RESEARCH.LAB
Codex Telleriano-Remensis
w zbiorach Bibliothèque Nationale de France
Oryginalny, zdigitalizowany aztecki Kodeks Telleriano-Remensis. Zawiera wzbogacone ilustracjami informacje, mity, kalendarz i opis migracji Azteków od XII w. do przybycia hiszpańskich konkwistadorów.
Bezpłatny dostęp • Zdjęcia
Badaj wierzenia Mezoameryki
Prowadź teoretyczne lub terenowe badania etnograficzne, gromadź przydatne informacje i zasoby tematyczne, twórz publikacje, wystawy lub inne projekty osnute wokół kultury Mezoameryki z naszym wsparciem asystenckim, researcherskim i koncepcyjnym.
